نویسندگان
چکیده
فقه، دانشی برآمده از میراث تاریخی و سنت فکری مسلمانان است و فقه سیاسی نیز ذیل فقه، به سازماندهی احکام و بیان مولفه‌های بایسته در زندگی سیاسی می‌پردازد. آنچه در فقه به طور عمده و فقه سیاسی به شکل خاص نمود دارد، تعامل آن با شرایط واقعی و بیرونی ناشی از تأثیر و تأثر آن با سامان زندگی جمعی برآمده از مولفه قدرت است. فقه سیاسی شیعه در سده‌های سوم تا پنجم بسط و توسعه یافت. یکی از عوامل و زمینههای موثر در این موضوع، ظهور مرزبندی بین مذاهب و فرقه‌های مختلف در جهان اسلام بود که سبب پدید آمدن مکاتب فقهی متمایز آنها در جامعه اسلامی گردید. در این میان نظر به وجوه خاص شیعی و به ویژه از آنجا که سیاست و مسائل مربوط به امامت و حکومت جزو بنیان‌های اصلی تمایزبخش بین شیعه با دیگر مذاهب به شمار می‌آمد، تدوین فقه سیاسی با دغدغه تثبیت هویت خاص شیعی در دستور کار بزرگان این مذهب قرار گرفت. در این نوشتار با نگاهی به شرایط ناظر به تدوین فقه سیاسی، به برخی از مهم‌ترین افراد تأثیرگذار در فرایند تأسیس آن پرداخته شده و در مقام بیان یافته‌ها، نشان داده شده که اهتمام در خصوص تدوین مبانی و نیز آثار مربوط به فقه سیاسی، در کنار وجه علمی و معرفتی آن، کارکرد هویت‌بخشی به وضعیت سیاسی شیعه را دنبال می‌نمود. وضعیت تأسیسی مذکور، بعدها به تثبیت و نیز بسط و توسعه گفتمان تشیع در دوره های بعدی کمک نمود.
The Codification of political jurisprudence and
the Request of Shia Identity
Reza Nasiri Hamed[1]- Mohammad Hasan Behnamfar [2]
Abstract
Jurisprudence is a knowledge derived from the historical heritage and intellectual tradition of Muslims, and political jurisprudence, under jurisprudence, deals with the organization of rulings and the expression of necessary components in political life. What is mainly manifested in jurisprudence and political jurisprudence in a special way is its interaction with real and external conditions resulting from its influence with the system of collective life arising from the power. Shia political jurisprudence expanded and developed in the third to fifth centuries. One of the effective factors and contexts in this issue was the emergence of demarcation between different religions and sects in the Islamic world, which caused the emergence of their distinct schools of jurisprudence in the Islamic society. In the meantime, looking at the specific aspects of Shia and especially since the politics and issues related to Imamate and government were among the main bases that distinguish Shia from other religions, the codification of political jurisprudence with the concern of establishing the special identity of Shia is on the agenda of the elders of this religion. In this article, looking at the conditions related to the codification of political jurisprudence, some of the most important influential people in the process of its establishment have been addressed, and in the position of expressing the findings, it has been shown that the effort regarding the codification of foundations and works related to political jurisprudence, along with its scientific and epistemological aspect followed the function of giving identity to the Shiite political situation. The aforementioned establishment situation later helped to stabilize and expand the discourse of Shiism in the following periods.
Keywords: Political Jurisprudence, Shiism, Buyid Dynasty, Al-Shaykh Al-Mufid, Al-Kulayni, Shaykh Tusi
[1]Assistant Professor of Political Science, University of Tabriz, Iran.
R.nasirihamed@tabrizu.ac.ir
[2]Assistant Professor, Department of Education, Esfrain Technical and Engineering Higher Education Complex, North Khorasan, Iran.
Mohamadbehnamfar@yahoo.com
منابع
قرآن کریم
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1376) ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو؛
ابن‌اثیر(1387ه.) الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالکتاب العربی، الطبعه الثانیه؛
ابن‌بابویه(بی‌تا) اعتقادات، به انضمام حواشی شیخ مفید، ترجمه سید‌محمد‌علی بن سید‌محمد الحسنی، مرکز تعلیمات اسلامی؛
ابن‌بابویه(1399ه.) معانی الاخبار، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر؛
ابن‌بابویه(1412ه.) کمال‌الدین و تمام النعمه، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات؛
ابن‌جوزی، ابوالفرج(1368) تلبیس ابلیس، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی؛
ابن‌الجوزی، ابوالفرج(1412ه.) المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، دراسه و تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
ابن‌خلکان(1972م.) وفیا‌ت‌‌الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر؛
ابن‌طقطقی(1350) تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب؛
ابن‌العبری(1958م.) تاریخ مختصرالدول، بیروت، المطبعه الکاثولیکیه؛
ابن‌کثیر(1412ه.) البدایه و النهایه، بیروت، مکتبه المعارف؛
ابن‌مسکویه(1424ه.) تجارب‌الامم و تعاقب‌الهمم، تحقیق سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
احمد، منیرالدین(1384) نهاد آموزش اسلامی، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران، نگاه معاصر؛
الاسترآبادی، محمدامین و العاملی، السید نورالدین(1424ه.) الفوائد‌المدنیه و الشواهد‌المکیه، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین؛
اشپولر، برتولد(1377) تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، جلد دوم، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم؛
بیرونی، ابوریحان(1386) آثارالباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم؛
پاکتچی، احمد(1395)، مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حلّه، تهران، دانشگاه امام صادق؛
جعفریان، رسول(1372) مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه تا آغاز دوره انحلال معتزله در شیعه، بی‌جا، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی؛
جعفریان، رسول(1388) تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ سوم؛
جناتی، محمدابراهیم(1372) ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، انتشارات کیهان؛
حقیقت(رفیع)، عبدالرفیع(1363) تاریخ نهضت‌های ملی ایران از سوگ یعقوب لیث تا سقوط عباسیان، تهران، آفتاب حقیقت، چاپ دوم؛
حنبلی الدمشقی، ابن العماد(1406ه.) شذرات‌الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت، دار ابن کثیر؛
دوانی، علی(1349) سیری در زندگی شیخ طوسی(از طوس تا نجف)، در: هزاره شیخ طوسی، به کوشش علی دوانی، تهران، دارالتبلیغ اسلامی؛
الذهبی، شمس‌الدین(1382ه.) میزان‌الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی‌محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر؛
الراغب الاصفهانی(بی‌تا) المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، مکتبه نزار مصطفی الباز؛
سیدمرتضی(1390) رساله فی العمل مع السلطان، در: اندیشه سیاسی سیدمرتضی، به کوشش محمود شفیعی، قم، موسسه بوستان کتاب، چاپ سوم؛
السیوری الحلّی، جمال‌الدین مقداد(1380) اللّوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه؛
شوشتری، قاضی نورالله(1354) مجالس‌المومنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه؛
الشهرستانی(1414ه.) الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفه، الطبعه الثالثه؛
شهیدثانی(1374ه.) معالم‌الاصول، تصحیح علی محمدی، قم، دارالفکر؛
الشیبی، کامل‌مصطفی(1359) تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیرکبیر؛
شیخ طوسی(1386) مسائل کلامی، در: پرسمان‌های کلامی، به کوشش و ترجمه علی اوجبی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
شیخ طوسی(بی‌تا) المبسوط فی فقه الامامیه، بی‌جا؛
شیخ مفید(1361) فصول العشره فی الغیبه: 10 انتقاد و پاسخ پیرامون غیبت حضرت مهدی علیه‌السلام، ترجمه محمدباقر خالصی، تهران، انتشارات راه امام؛
شیخ مفید(1364) امالی، ترجمه حسین استادولی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی؛
شیخ مفید(1386) الارشاد فی معرفه حجج‌الله علی العباد، ج1 و 2، ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم؛
شیخ مفید(1413ه.) الحکایات، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید؛
شیخ مفید(1431ه.) موسوعه الشیخ المفید، قم، الهدی؛
شیخ مفید(1388) اوائل‌المقالات فی المذاهب و المختارات، ترجمه و تحقیق سجاد واعظی، تهران، نشر آذینه گل‌مهر؛
فرای، ریچارد، ن.(1358) عصر زرّین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش؛
فقیهی، علی‌اصغر(1365) آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، بی‌جا، انتشارات صبا؛
فیرحی، داود(1391) فقه و سیاست در ایران معاصر: فقه سیاسی و فقه مشروطه، تهران، نشر نی، چاپ دوم؛
فیرحی، داود(1392) قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام(دوره میانه)، تهران، نشر نی، چاپ سیزدهم؛
فیرحی، داود(1393) دین و دولت در عصر مدرن(دولت اسلامی و تولیدات فکر سیاسی)جلد اول، تهران، رخ داد نو، چاپ دوم؛
قزوینی‌رازی، عبدالجلیل(1331) بعض مثالب‌النواصب فی نقض«بعض فضائح الروافض»معروف به کتاب النقض، بی‌جا، چاپخانه سپهر؛
طباطبايي، سيدجواد(1372) درآمدي فلسفي بر تاريخ انديشه سياسي در ايران، تهران، انتشارات کویر، چاپ سوم؛
کرمر، جوئل ل.(1375) احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی؛
گرجی، ابوالقاسم(1375) تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت؛
لین‌پول، استانلی(1363) طبقات سلاطین اسلام، ترجمه عباس اقبال، تهران، دنیای کتاب، چاپ دوم؛
المحقق الحلّی(بی‌تا) معارج‌الاصول، تحقیق محمدحسین الرضوی، قم، موسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث؛
محمصانی، صبحی(1346) فلسفه قانونگذاری در اسلام، ترجمه اسماعیل گلستانی، تبریز، کتابفروشی امید یزدانی و موسسه انتشارات فرانکلین؛
مدرس تبریزی، محمدعلی(1374) ریحانه‌الادب، تهران، کتابفروشی خیام، چاپ چهارم؛
مدرسی طباطبایی، سیدحسین(1393) مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، چاپ نهم؛
معارف، عباس(1374) پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، موسسه فرهنگی و هنری ضریح؛
معروف‌الحسنی، هاشم(1361) تاریخ فقه جعفری، تهران، دفتر تحقیقات و انتشارات بدر؛ 2ج؛
مک‌درموت، مارتین(1384) اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم؛
موسوی، سیدحسن(1381) زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، قم، موسسه بوستان کتاب؛
موسوی خوانساری، محمدباقر(1390) روضات‌الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، نشر اسماعیلیان؛
میراحمدی، منصور(1395) فقه سیاسی، تهران، سمت؛
میرخواند،محمدبن خاوندشاه‌بلخی(1373) روضه‌الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران، انتشارات علمی؛
هالم، هاینس(1384) تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان
Busse, Heribert (1975) Iran under the Buyids, in: the Cambridge History of Iran, Volume 4: The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs, Edi. By R.N. Frye, Cambridge, Cambridge University Press;
Mez, Adam (1937) The Renaissance of Islam, Trans. By Salahuddin Khuda Bakhsh and D.S. Margoliouth, Patan, Jubilee Printing & Publishing House
کلیدواژه‌ها
