چالش هیدروپلتیک ایران با ترکیه و کشورهای منطقه قفقاز آذربایجان و ارمنستان در ارس: منازعه یا همکاری

رودخانه ارس جزو رودخانه های مرزی یا همجوار و بین المللی محسوب می شود؛ به طوری که چهار واحد سیاسی مستقل ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان با توجه به کارکردهای متعدد رودخانه مزبور، به دنبال منافع خاص، مشترک و متداخل خودشان هستند و از این رو دو موضوع آب و سیاست، یکسری منازعات و مناقشات (هیدروپلیتیک منفی) و مناسبات و همکاری ها (هیدروپلیتیک مثبت) را در بین دولت های ساحلی رودخانه مزبور سبب شده است . این رودخانه از نظر همکاری های منطقه ای، حساس و مهم می باشد؛ زیرا در عبور از مرز کشورها، طول زیادی از مرزها را تشکیل می دهد. ماهیت سیال آب، حل مسائل پیرامون آن را در بین واحدهای سیاسی از جمله دولتها را بسیار دشوار، پیچیده و چند بعدی نموده است. بر همین اساس، با توجه به پیچیدگی هیدروپلیتیک ایران و کشورهای همسایه در منطقه قفقاز (آذربایجان و ارمنستان) و کشور آسیا-اروپایی ترکیه را با چالش مواجه نموده است. این مفاله به بررسی زمینه های همگرایی و واگرایی متأثر از مولفه های ژئوپلیتیکی مختلف میان کشورهای حوضه ارس و ارایه الگوهای پیشنهادی پرداخته است. نتایج بدست آمده حاکی از آن است که این رودخانه بستر جذابیت های ویژه گردشگری و تاثیرات مثبت اکوسیستمی می باشد. همکاری های دوجانبه در بهره برداری از پتانسیل های آن در بخش کشاورزی و انرژی بین ایران و جمهوری آذربایجان بطور متساوی انجام می گیرد و ارمنستان با ترکیه همکاری مشترک دارند. ولی کیفیت آب رودخانه ارس بر اثر اقدامات و بهره برداری هایی که عمدتاً از سوی ارمنستان و ترکیه صورت می گیرد، تنزل یافته و کمیت آب نیز تحت تأثیر سد سازیهای ناهماهنگ و استفاده بی رویه برای مقاصد گوناگون، قرار گرفته است. فرسایش کرانه ها ، جابجایی و انباشت رسوبات و بروز سیلاب ممکن است مشکلاتی را پدید آورد، ولی عدم شرکت ارمنستان و ترکیه در کمیسیون های مشترک بهره برداری، آلودگی رود ارس، مناقشه قره باغ و ... از مهمترین عوامل واگرایی در میان کشورهای حوضه رود ارس می باشد. بنابراین استفاده مشترک و حفاظت زیست محیطی از رود ارس و نقش آفرینی آن در سایر حوزه ها نیازمند بازنگری و رویکرد همگرایی در روابط همه جانبه است تا بهره برداری اصولی از منابع آن تحت یک چارچوب قانونی مشخص انجام گیرد و از وقوع منازعه در سال های آتی پیشگیری شود. 

Iran's hydropolitic challenge with Türkiye and the countries of the region Caucasus (Azerbaijan and Armenia) in Aras: conflict or cooperation

Morteza Karimi

Mohammad Mojaver Sheikhan

Mohammad Javad Aghajari

Seyed Mohammad Kamal Ara

  Abstract

The Aras River is considered as one of the border or neighbouring and international rivers; so that the four independent political entities of Iran, Turkey, Azerbaijan and Armenia are looking for their own special, common and overlapping interests due to the multiple functions of the said river and thus the two issues of water and politics, a series of conflicts and controversies (negative hydropolitics). And it has generated relations and cooperation (positive hydropolitics) among the riparian states of the said river. This river is sensitive and important in terms of regional cooperation, because it crosses the borders of countries and forms a long length of border. The fluid nature of water has made it very difficult, complex and multidimensional to resolve the issues surrounding it among political entities, including governments. Based on this, due to the complexity of the hydropolitics of Iran and the neighbouring countries in the Caucasus region (Azerbaijan and Armenia) and the Asian-European country, Turkey has faced a challenge. This paper examines the areas of convergence and divergence influenced by different geopolitical components among the countries of the Aras Basin and presents proposed models. The results show that this river is the bed of special tourist attractions and positive ecosystem effects. Bilateral cooperation in exploiting its potentials in the agricultural and energy sectors is carried out equally between Iran and the Republic of Azerbaijan, and Armenia has joint cooperation with Turkey. However, the water quality of the Aras River has been degraded as a result of actions and exploitation mainly carried out by Armenia and Turkey, and the quantity of water has also been affected by uncoordinated dam construction and indiscriminate use for various purposes. The erosion of the banks, the movement and accumulation of sediments and the occurrence of floods may cause problems, but the non-participation of Armenia and Turkey in the joint exploitation commissions, the pollution of the Aras River, the Karabakh conflict, etc. are among the most important factors of divergence between the countries of the basin. It is the Aras River. Therefore, the joint use and environmental protection of the Aras River and its role in other areas require a review and a convergence approach in all relations, so that the principled exploitation of its resources is carried out under a specific legal framework and conflicts are avoided in the coming years.

Keywords: Aras, Iran, Turkey, Azerbaijan, Armenia

منابع‌:

آزادبخت، بهرام و غلامرضا نوروزی، (1387). جغرافیای آب‌های ایران، چاپ اول، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیرو‌های مسلح.

افشین، یدالله(1373)، رودخانه های ایران، تهران: انتشارات وزارت نیرو.

انصاری، جواد(1373)، ترکیه در جستجوی نقشی تازه در منطقه، تهران: انتشارات وزارت امورخارجه.

بای، یارمحمد(1384)، هیدروپلیتیک رودهای مرزی، تهران: انتشارات ابرار معاصر.

پیشگاهی فرد، زهرا(1384)، مقدمه ای بر جغرافیای سیاسی دریاها با تاکید بر آب های ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

حافظ زاده، محمد(1374)، ارس در گذرگاه تاریخ، تبریز، انتشارات نیا.

حافظ نیا، محمدرضا،(۱۳۸۱)، جغرافیای سیاسی ایران، تهران: انتشارات سمت.

حافظ‌نیا، محمدرضا، (1385). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، چاپ دوم، مشهد، انتشارات پژوهشکده امیرکبیر.

رابینسون، جیمز آ، (1378). بحران، گزیده مقالات سیاسی‌ – امنیتی، تهران، انتشارات پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی.

میرحیدر، دره(1380)، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران: انتشارات سمت.

عباسی کامران، کاظم(1373)، نظام حقوقی حاکم بر رودخانه مرزی ارس، تهران، پایان نامه ارشد رشته حقوق بین الملل.

کریمی، بایرام(1391)، هیدروپلیتیک رود مرزی ارس، مشهد، پایان نامه ارشد دانشگاه فردوسی.

ببران، صدیقه و هنربخش، نازلی‌، (1387). "بحران وضعیت آب در جهان و ایران"، فصلنامۀ راهبرد، شمارۀ 48.

بزرگمهری، مجید و مهدی طباطبایی(1396)، "بررسی تطبیقی سیاست خارجی ایران و ترکیه در قفقاز جنوبی"، فصلنامه سیاست خارجی، سال سی و یکم، شماره 2.

پاک نژاد، متکی و عبدالرضا فرجی راد(زمستان ۱۳۸۹)، "هیدروپلیتیک رودخانه مرزی ارس و تاثیر آن بر امنیت استان اردبیل"، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال هفتم، شماره ۲۸.

ذکی، یاشار؛ جلیل دلشادزاد و بایرام کریمی(بهار 1394)، "بررسی و تحلیل هیدروپلیتیک رودخانه های بین المللی با تأکید بر رودخانه مرزی ارس"، فصلنامه جغرافیای نظامی و امنیتی، سال اول، شماره اول.

صادقی، سید شمس‌الدین، (1386). "هیدروپولیتیک و بحران آب: چالش‌های آینده در خاورمیانه و خلیج فارس"، فصلنامۀ سیاسی – اقتصادی اطلاعات، شمارۀ 116 – 115.

مختاری هشی، حسین، (1378). "بررسی وضعیت هیدروپلیتیک ایران"، پژوهشنامۀ حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه مازندران)، شمارۀ دهم، صص 159- 127.

مختاری هشی، حسین، (1392). "هیدروپلیتیک ایران؛ جغرافیای بحران آب در افق سال 1404"، فصلنامۀ بین¬المللی ژئوپلیتیک، سال نهم، شمارۀ دوم.

خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، (8/9/1392). شماره: 13920908000549.‌

خبرگزاری فارس، (8/9/1392).کد خبر: 80927931 (3681512).

سایت خبری تحلیلی الف، (28/1/1393). پنجشنبه ۲۸ فروردین ۱۳۹۳، کد مطلب: 223110.

Dolatyar, Mostafa and Tim Gray (2000), Water Politics in the Middle East: A Context For Conflict or Cooperation, New York, St. Martin s, P 75.

Elhance, Arun (2000), Hydropolitics: Grounds for Dispair, Reasons for Hope, Vol. 5, No. 2, PP. 201-222.