رویکرد اندیشه‌های غرب‌گرا و بومی گرا به توسعه در دوره‌های مختلف تاریخی از مشروطه تا جمهوری اسلامی ایران

در تاریخ معاصر ایران، دو جریان فکری عمده، یعنی اندیشه‌های غرب‌گرا و بومی گرا، همواره در حال رقابت و تعامل با یکدیگر بوده‌اند و تأثیرات قابل‌توجهی بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور گذاشته‌اند. این مقاله تلاش دارد تا با بررسی تاریخی به تأثیر این دو گفتمان بر توسعه سیاسی ایران بپردازد و سؤال اصلی این است که رویکرد دو اندیشه غرب‌گرا و بومی گرا از دوران مشروطه تا جمهوری اسلامی ایران به توسعه چگونه بوده است؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که از دوران مشروطه تا جمهوری اسلامی ایران، این دو نگرش نقش کلیدی در شکل‌دهی مسیرهای مختلف توسعه ایران ایفا کرده‌اند. در دوران مشروطه، جریان‌های غرب‌گرا به دنبال پذیرش مفاهیم مدرن ازجمله دموکراسی، حقوق بشر و تفکیک قوا بودند و تلاش می‌کردند با استفاده از مدل‌های حکومتی غربی، ساختار سیاسی و اجتماعی ایران را اصلاح کنند. در مقابل، اندیشه‌های بومی گرا بیشتر بر حفظ هویت اسلامی و ایرانی تأکید داشتند و در برابر نفوذ بی‌رویه فرهنگ غربی و پذیرش نهادهای خارجی مقاومت می‌کردند. این تضاد در دوران پهلوی‌ها نیز ادامه یافت؛ رژیم پهلوی با تأکید بر مدرنیزاسیون و غرب‌گرایی، تلاش می‌کرد تا ایران را به یک جامعه مدرن و غربی تبدیل کند، اما در همین زمان گروه‌های مذهبی و برخی نخبگان فرهنگی همچنان بر بومی‌گرایی و اصول اسلامی تأکید داشتند. با پیروزی انقلاب اسلامی، نگرش بومی گرا تقویت شد و جمهوری اسلامی ایران بر اساس اصل نه شرقی- نه غربی و با طرد گرایش غرب‌گرایی شکل گرفت. این دوران تأکید بیشتری بر استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و بازسازی هویت اسلامی- ایرانی داشت. مقاله به روش توصیفی-تحلیلی و با اسناد کتابخانه‌ای گردآوری‌شده است.

The Approach of Western-Oriented and Indigenous-Oriented Thoughts on Development from the Constitutional Era to the Islamic Republic of Iran

Masoud jabbari maleki

Mohsen Rostami

Abstract

In contemporary Iranian history, two major intellectual currents—Western-oriented and indigenous-oriented thoughts—have continuously competed and interacted with each other, significantly influencing the country's political, social, and cultural transformations. This article aims to examine the historical impact of these two discourses on Iran's political development, with the central question being: How have the approaches of Western-oriented and indigenous-oriented thoughts toward development evolved from the Constitutional era to the Islamic Republic of Iran?Findings indicate that from the Constitutional era to the Islamic Republic, these two perspectives have played a key role in shaping different development paths in Iran. During the Constitutional era, Western-oriented movements sought to adopt modern concepts such as democracy, human rights, and the separation of powers, striving to reform Iran's political and social structure by implementing Western governance models. In contrast, indigenous-oriented thoughts emphasized preserving Islamic and Iranian identity, resisting the excessive influence of Western culture and the adoption of foreign institutions.This ideological conflict persisted during the Pahlavi period, where the regime emphasized modernization and Westernization in an attempt to transform Iran into a modern, Western-style society. However, religious groups and certain cultural elites continued to advocate for indigenous principles and Islamic values. With the victory of the 1979 Islamic Revolution, the indigenous-oriented perspective gained dominance, and the Islamic Republic of Iran was established based on Islamic principles while rejecting Westernization. This period placed greater emphasis on political, economic, and cultural independence and the restoration of Islamic-Iranian identity. This study employs a descriptive-analytical method and is based on library research sources.

Keywords: Development, Constitutional Era, Pahlavi, Islamic Republic of Iran, History, Westernization, Indigenization

منابع

آبراهامیان، یرواند، (1386)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و دیگران، تهران، انتشارات نی.

آبراهامیان، یرواند، (1389)، تاریخ مدرن ایران، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.

آبراهامیان، یرواند، (1393)، کودتا، ترجمه ناصر زرافشان، تهران، انتشارات نگاه.

آذرشب، محمدتقی و آسوده، رضا (1398). «جایگاه جامعه مدنی در توسعه سیاسی»، فصلنامه راهبرد سیاسی، سال 3، شماره 8.

ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا (1386). جامعه‌شناسی‌ توسعه، تهران: انتشارات کیهان.

انصاری، حسین و همتی نژاد، مهدی. (1399). تحولات سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات معین.

آوری، پتر، (1390)، تاریخ ایران دوره پهلوی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران، انتشارات جامی.

بایزیدی، رحیم و حسین‌پناهی، رحیم (1398). «فرهنگ و توسعه: مقایسه شاخص‌های فرهنگی توسعه‌پذیر و ضد توسعه در ژاپن، بریتانیا و ایران»، دو فصلنامه جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، سال 8، شماره 1.

بیرو، آلن، (1366)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران: انتشارات کیهان.

پروین، عیسی و سپهری فر، محسن. (1393). حقوق اقلیت‌ها در جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

نقی پور، علی‌اکبر، (1380)، تاجی بر تارک تاریخ معاصر، تهران، انتشارات ایران‌مهر

زرین‌کوب، عبدالحسین، (1392)، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط پهلوی، تهران، انتشارات سخن.

ساعی، احمد (1384). توسعه در مکاتب متعارض، تهران: نشر قومس.

سینایی، وحید، (1384)، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، تهران، انتشارات کویر.

شیرزادی، رضا (1391). نوسازی، توسعه و جهانی‌شدن (مفاهیم، مکاتب، نظریه‌ها)، تهران: آگه.

غفاری، امید؛ کتابی، محمود، واعظ، نفیسه (1397)، بررسی توسعه سیاسی در عصر مشروطه و دهه اول انقلاب اسلامی (1367-1357)، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال دهم، شماره چهارم.

غلامی، شهرام (1397)، اقتصاد کشاورزی ایران دوره پهلوی اول، نشر دنیای اقتصاد.

قوام، عبدالعلی (1382)، سیاست‌های مقایسه‌ای، تهران: سمت.

کاتوزیان، محمدعلی همایون، (1391)، دولت و جامعه در ایران؛ انقراض قاجار و استقرار پهلوی، ترجمه حسن افشار، تهران، انتشارات مرکز.

محمدی، منوچهر، (1389)، مروری بر سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، انتشارات دادگستر.

مختاری، رضا، (1392)، پهلوی اول؛ کودتا تا سقوط، تهران، انتشارات پارسه.

ملک‌زاده، مهدی، (1387)، تاریخ انقلاب مشروطه ایران، تهران، انتشارات سخن.

نجاتی، غلامرضا، (1386)، تاریخ سیاسی 25 ساله ایران، از کودتا تا انقلاب، تهران، نشر رسا.

Bostani,Ahmad (2021), Henry Corbin’s Oriental Philosophy and Iranian Nativist Ideologies,https://www.mdpi.com/2077-1444/12/11/997 /

irancultura(2018),THE ART OF PAHLAVI PERIOD,https://en.irancultura.it/art/art-history/the-art-of-period-Pahlavi

press.ici-berlin (2019),Challenges of Southern Knowledge Production Reflections on/through Iran, https://press.ici-berlin.org/doi/10.37050/ci-29/farvardintalebi_reflections-onthrough-iran.html

 Sinedjib(1990), Assef Bayat: " Shariati and Marx: A Critique of an « lslamic » Critique of Marxism ",https://sinedjib.com/index.php/2018/08/23/bayat

Thebrainchamber (2019), ancient-civilizations, https://thebrainchamber.com/ancient-civilizations/pahlavi-dynasty